HOMENAXE AOS EMIGRANTES EN TRES TEMPOS
Non é cousa de hoxe o recoñecemento aos emigrantes galegos
polo seu labor a prol da modernización e o progreso das súas localidades de
orixe. Xa no segundo terzo do pasado século –e probablemente antes– se levaron a termo accións
encamiñadas a render tributo de gratitude aos ausentes pola súas contribucións
aos lugares de onde partiran. Pero tales accións concretábanse polo regular
máis que na homenaxe conxunta e coral aos que tiveran que irse polo mundo,
nunha mostra de enaltecemento aos países que os acolleran, xa fose rotulando
unha rúa co seu nome ou entronizando unha virxe de culto popular da outra beira
do Atlántico na parroquia galega que correspondese. Certo que non faltaron tampouco
dende épocas máis temperás cerimonias laudatorias e memorialistas dedicadas a
emigrantes senlleiros que realizaran doazóns filantrópicas aos seus pagos de
procedencia (irmáns García Naveira, José García Barbón, Fernando Blanco de Lema,
Pedro Murias, irmáns Prieto Pereira, Manuel Barreiro Cabanelas, Ramón Nieto
Otero, Agustín Romero García...). Pero non así ao colectivo transterrado no seu
conxunto. Facelo supón asumir a emigración como un compoñente
histórico-identitario máis do país e das súas xentes, de todos e todas nós, con
perfís positivos e negativos e non tan só como testemuño empírico ou indicio dun
suposto fracaso individual e mesmo aínda comunitario, conforme foi entendido e
interpretado o éxodo en Galicia, por parte dun segmento non minoritario nin
marxinal das elites cultas, durante varias décadas, chegando esa visión
pesimista e estigmatizante ata os nosos días.
Nas décadas de tránsito entreséculos (XX-XXI) aflorou
outra manifestación de enxalzamento dos que estaban fóra baixo a denominación
de Festa do emigrante ou Homenaxe aos emigrantes. Por exemplo, Xesús
Mato informaba en Galicia Digital o
24 de agosto de 2010 de que varias parroquias e concellos de Galicia lle
tributaran durante ese mes «unha agarimosa homenaxe aos emigrantes da Terra». E
mencionaba en particular, na provincia de Lugo, as localidades de Mosteiro
(Pol), Ferreiros (Sarria), A Fonsagrada, Guitiriz, Becerreá, Busnullán
(Pedrafita do Cebreiro), ás que habería que engadir outras tantas nas demais
provincias. Algunhas destas conmemoracións festivas ían precedidas ou
acompañadas da erección dun monumento no que se materializaba o agarimo do pobo
polos que marcharan del. Hai monumentos á emigración en Vigo, Ortigueira, Val
do Dubra, A Pobra do Caramiñal, Palmeira (Riveira), Negreira, Fisterra, O
Incio, O Porto de Santa Cruz (Oleiros), Ordes... Nuns ponse énfase nas saídas e
noutros nos regresos. En ningún, en troques, queda constancia das remesas como
achega fundamental dos expatriados que cambiou algo máis que a fisionomía da súa
Terra. Festas desta natureza seguen a organizarse cada ano durante a canícula
ao longo e ancho de boa parte da xeografía galega.
No último lustro cristalizou en Galicia outra variante
evocativa da emigración, desta volta baixo o topónimo do lugar da celebración
acompañado do xentilicio «indiano», salientando –agora si– cando menos implicitamente
os retornos e a condición exitosa dos retornados, canda o lugar en abstracto
onde estiveran emigrados (as Indias Occidentais, na súa denominación inveterada).
Trátase desta volta de ofrecer unha perspectiva optimista e mesmo favorable e
xubilosa do fenómeno migratorio, facendo énfase no impacto que os seus axentes
protagonistas deixaron naquela Galicia rural e arcaica da que saíran e á que
moitos acabaron volvendo, ben fose fisicamente ben nalgunha das múltiples
modalidades de retorno simbólico que a vida lles deparou. A idea inicial tomara
corpo con anterioridade e acerto en Asturias e Cantabria, baixo a rúbrica
de Feria
de Indianos ou Día del Indiano. E
xa en 2014 a experiencia trasladouse a Ribadeo, quizabes pola permeabilidade fronteiriza
e a veciñanza cos municipios pioneiros, onde a principios de xullo deste ano 2018
se levou a termo a quinta edición do acreditado e multitudinario Ribadeo Indiano. No ecuador deste mes de
agosto no que andamos a iniciativa vaise poñer en practica por vez primeira no
concello de Ares, discorrendo os actos simultaneamente en dúas sedes: a vila
capital do municipio e a parroquia de Caamouco, unha e outra con abundantes
vestixios ben visibles do periplo americano das súas xentes.
Esta variante rememorativa que agora se ensaia comporta
innovacións notables respecto das anteriores, tanto pola diversificación de
actividades que contén como pola transversalidade participativa que a
caracteriza. Non se trata xa dun acto puntual nunha única data, senón dun
conxunto variado de actuacións destinadas a todos os segmentos de poboación, coas
que se pretende contribuír á dinamización cultural comunitaria e á promoción
turística da localidade concernida e da súa contorna, servíndose a tal efecto
do patrimonio material e inmaterial legado pola emigración transoceánica (non
só polos indianos na acepción concreta
e estrita do termo) como centro de interese ou factor catalizador da
programación deseñada. O panel de actividades ofertadas configúrase, entre
outras propostas, con exposicións conferencias e relatorios, concertos
musicais, representacións teatrais e performances
de época, proxeccións audiovisuais,
visitas guiadas a lugares de interese pola presenza neles da pegada dos
ausentes, degustacións gastronómicas, mercados de produtos típicos ultramarinos e coloniais, obradoiros, xogos populares e tradicionais e todas cantas
invencións e prácticas de lecer a imaxinación e o enxeño permitan acomodar ao
referente temático amentado.
De cara a un porvir máis ou menos inmediato conviría ir
tecendo unha rede galega cos concellos que se sumaran á experiencia para
favorecer a programación e realización de actividades conxuntas de forma
coordinada, aproveitando as sinerxías que de tal proceder se derivarían. Desa
imbricación reticular poderían dimanar actuacións ao longo de todo o ano e non unicamente
nunhas datas sinaladas que contribuíran a difundir entre propios e foráneos o
acervo cultural xerado pola emigración, que tantas veces pola súa presenza
cotiá ao pé do camiño pasa desapercibido para cantos a carón del transitan.
Co horizonte no medio prazo ou aínda no curto, segundo
acordasen as corporacións involucradas, a malla galega de concellos indianos no
seu conxunto ou cada un dos seus compoñentes por separado deberían sumarse á Red de Municipios Indianos del Cantábrico,
tamén coñecida como Indianos del Norte,
cuxa constitución se formalizou en outubro de 2015 e da que forman parte na
actualidade os municipios de Ribadedeva e Boal (Asturias), Comillas e Medio Cudeyo
(Cantabria) e Pradoluengo (Burgos – Castilla y León). Resulta difícil de
entender e explicar que despois de tres anos en activo aínda non forme parte
desta organización ningún municipio galego. Como tamén sorprende que non se
tentara ata o día de hoxe un achegamento entre os termos municipais de Galicia
cun pasado común compartido en materia migratoria na súa variante transoceánica
e, xa que logo, cun ronsel cultural tamén mancomunado procedente ou derivado desa
proxección humana alén do Atlántico. O camiño está aberto e se Ribadeo e Ares foron
quen de poñeren os primeiros chanzos, logo poderán engadir novos estribos no itinerario
concellos con tanta tradición ultramarina como Viveiro e Vilalba, Ortigueira e
Betanzos, O Carballiño e Ribadavia, ou A Estrada e os do Val Miñor, por citar
só a voa pluma algúns casos entre moitos outros que cabería mencionar pola súa
significación neste ámbito.
Asumir o pasado e festexar colectivamente canto nel hai
de conmemorable é unha fórmula idónea, saudable e compracente de reconciliarnos
con nós mesmos e dende o pouso do que fomos encarar o porvir. Pola contra, renunciar
a facelo supón desbotar a herdanza recibida e renegar do legado dos nosos
devanceiros. A escolla, pois, semella a todas luces doada.
